Stare druki (XVI - XVIII w.) w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL
mgr Małgorzata Trojnacka
26 stycznia 2004 r.
2. Druki najstarsze 5. "Monumenta" Zygmunta Augusta 6. Druki zamojskie i lubelskie |
2. Druki najstarsze
Sztuka drukarska pojawiła się w Krakowie jeszcze w XV wieku; w ciągu następnych kilkudziesięciu lat rozkwitła, przyczyniając się także do rozwoju kultury narodowej. Na początku XVI wieku działalność oficyn krakowskich zapoczątkował przybyły prawdopodobnie w 1502 roku z Metzu wędrowny drukarz, Kasper Hochfeder [ 2 ]. Założył on w Krakowie dzięki pomocy Jana Hallera [ 3 ] pierwszą szesnastowieczną drukarnię. Hochfeder drukował - przede wszystkim na potrzeby Uniwersytetu Jagiellońskiego - głównie podręczniki, w tym modne wówczas podręczniki epistolografii. Z kilkuletniego "krakowskiego" okresu Hochfedera Biblioteka Uniwersytecka KUL posiada bardzo cenny druk Missale Vratislaviense, (Cracoviae, 1505 - sygn. XVI.1881). Mszał wrocławski został wydany nakładem Jana Hallera i Sebastiana Hybera 14 V 1505 roku w formacie folio (20°) [ 4 ]. Mszały dla diecezji polskich wydawane w kraju jak i za granicą są obiektem zainteresowań zarówno liturgistów, bibliografów jak i historyków książki. Są to bardzo cenne i rzadkie druki, ze względu na fakt, że codziennie używane, łatwo ulegały zniszczeniu.
Księga liturgiczna obrządku łacińskiego wydana na polecenie biskupa wrocławskiego Jana Turzona [ 5 ] rozpoczyna się następującymi słowami: "Johannes Turzo Decanus et Coadjutor Electus ac Confirmatus Vratislavien [...]". Litera J (wys. 116 mm) to czerwony, ozdobny inicjał kaligraficzny, naśladujący XV-wieczne litery kaligraficzne z kodeksów rękopiśmiennych (ilustracja 1). Mszał został ozdobiony trzema całostronicowymi ilustracjami drzeworytowymi. Pierwszy z drzeworytów to Wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława, o którym Ewa Chojecka tak pisze: "...Niezwykłe wydarzenie przywrócenia życia zmarłemu rozgrywa się na tle rozległej przestrzeni krajobrazowej, z kościołem po lewej, pagórkami i jeziorem po prawej stronie, w głębi. Linia wydobywająca zarys figur stała się bardziej delikatna, modelunek kreskowaniem wydobywa realizm przestrzenności. Dają o sobie znać przemiany artystycznego widzenia dokonujące się pod wpływem renesansu". [ 6 ]. |
To właśnie w drukarni u Hochfedera i Hallera pojawiły się drzeworytowe klocki ze scenami z życia świętego Stanisława, wykonane na zamówienie oficyny krakowskiej przez rodzimych rytowników. Kartę tytułową "Mszału wrocławskiego" zdobi drzeworyt z postaciami patronów śląskich, św. Jadwigi trzymającej model Kościoła i św. Jana Chrzciciela, wskazującego ręką na Baranka Bożego. U stóp świętych umieszczono dwa emblematy na tarczach herbowych. Jeden z literą "W" jako inicjałem nazwy miasta [ 7 ], drugi przedstawia głowę św.Jana Ewangelisty spoczywającą na odwróconej koronie [ 8 ]. Trzy tarcze herbowe z pastorałem i infułą wsparte na łapie i grzbiecie leżącego lwa wypełniają przestrzeń między postaciami świętych. Znajdują się na nich herby biskupstwa wrocławskiego, herb biskupa Jana Turzona i Śląska [ 9 ]. Całą kompozycję u góry zamyka kilkakrotnie skręcona ozdobna wstęga w formie łuku (ilustracja 2). Twórcą tego drzeworytu, który został wykonany w roku 1503 lub na początku roku 1504, jest Konrad Baumgarten [ 10 ]. |
Przed kanonem mszału znajduje się trzeci z drzeworytów ze sceną ukrzyżowania, wzorowaną na drzeworycie ze szkoły Wolgemuta z 1500 roku [ 11 ] (ilustracja 3). Missale Vratislaviense został wydrukowany w trzech zasadniczych odmianach (czyli wariantach), oznaczonych jako A, B i C. W zbiorach BU KUL znajduje się wariant A tego mszału. Te egzemplarze były najokazalsze, posiadały interlinię odbitą kolorem czerwonym i kolumny druku ujęte również w czerwone ramki linijne (ilustracja 4, niżej). Do mszałów oznaczonych jako warianty A i B była dodawana składka z tekstem nutowym [ 12 ]. Egzemplarz Biblioteki KUL niestety nie posiada takiej składki. Księga została bardzo bogato wyposażona pod względem typograficznym. Tekst podstawowy został wytłoczony pismem zwanym rotundą, używanym do druku dzieł liturgicznych. |
Pisma kroju rotundowego stanowiły wyposażenie oficyny Hochfedera. Materiał typograficzny drukarz przywiózł w postaci gotowych matryc i czcionek z Metzu [ 13 ]. Egzemplarz mszału Biblioteki Uniwersyteckiej KUL oprawiony jest w białą skórę. Na okładzinie górnej i dolnej znajdują się trójkątne metalowe narożniki, ozdobnie grawerowane. Skóra na okładzinie górnej jest bardzo zniszczona, dlatego też ornamenty znajdujące się zarówno w zwierciadle, jak i na bordiurze są niestety nieczytelne. Stan zachowania okładziny dolnej jest dużo lepszy niż górnej. Środek zwierciadła zajmuje plakieta z postacią Chrystusa Zmartwychwstałego, depczącego stopą smoka. Pod plakietą znajduje się napis w języku niemieckim: "Christus uberwunden hat Sin und Dot" - Chrystus przezwyciężył grzech i śmierć [ 14 ]. |
Przypisy
2 Drukarze dawnej Polski, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, t. 1, cz. 1, Wrocław 1983, s. 63.
3 Ibidem. s. 44.
4 Historycy książki nie są zgodni co do samodzielnej działalności Hochfedera w Krakowie. A. Lewicka-Kamińska uważa,
że Hochfeder nie posiadał własnej drukarni, natomiast pracował u Hallera. Piekarski, Bandtkie uznają Kaspra
Hochfedera za niazależnego drukarza, którego oficyna przeszła na własność Janna Hallera dopiero 1 lipca 1505 roku.
Lewicka-Kamińska uważa "Mszał wrocławski" za dzieło Jana Hallera. Należy dodać iż od 1505 roku Haller posiadał
przywilej króla Aleksandra Jagiellończyka na drukowanie dzieł. Przywilej ten uznawał Hallera za pierwszego wydawcę
i drukarza w ówczesnej Polsce, co być może było przyczyną pominięcia nazwiska Hochfedera jako drukarza
pracującego przy Mszale, a wymieniono tylko nakładców Hallera i Hybera; ibidem, s. 64; H. Szwejkowska,
Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1980, s. 97-98.
5 Jan Turzon, biskup wrocławski od 1501 roku. Ukończył Akademię Krakowską, a w 1498 r. został jej rektorem.
Związany z Krakowem, mecenas poetów i artystów, znawca sztuki związany z kręgami humanistów,
zob. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 11, Warszawa 1968, s.732.
6 E. Chojecka, Ilustracja polskiej książki drukowanej XVI i XVII w. Warszawa 1980, s.16.
7 Tekst przywileju herbowego z 153O roku wyjaśnia literę "W" jako inicjał nazwy miasta poprzez imię jego założyciela
Wratislay = Wratislavia.
8 M. Haisig, Herb miasta Wrocławia – jego symbolika i geneza, [w:] "Nauka i sztuka", R. 4: 1948, t. 8. s.162.
9 K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 22, Kraków 1908, s. 434.
10 Drukarze dawnej Polski, op. cit. s. 66.
11 A. Betterówna, Polskie ilustracje książkowe XV i XVI wieku (1490-1525), Lwów 1929, s. 307-308.
12 Polonia Typographica saeculi sedecimi, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, z. 1, Wrocław 1968, s.19.
13 M. Juda, Pismo drukowane w Polsce XV-XVIII wieku, Lublin 2001, s. 97.
14 Tłum. z jęz. niem. Barbara Zezula, BU KUL.
Opracowanie Małgorzaty Trojnackiej
jest fragmentem większej całości;
redakcja na stronach
witryny internetowej BU KUL
- Jan Krzysztof Wasilewski
Dla porównania: kolorowany ręcznie egzemplarz Missale Vratislaviense (mszału wrocławskiego); Kraków 1505, druk na pergaminie, oficyna Jana Hallera. Ilustracja: egzemplarz z Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu (www.pfsl.poznan.pl/horyzonty/z5.html) Publikacja w Biuletynie Porozumienia "Biblioteka z Horyzontem", nr 2, grudzień 2000 r. |
Ostatnia aktualizacja: 17.05.2008, godz. 21:47 - Jan Wasilewski